1920 год мог быць пачаткам зусім іншай гісторыі Беларусі. На перамовах у Рызе Польшча прапаноўвала правесьці плебісцыт аб незалежнасьці Беларусі ў яе этнічных межах. А Расея пагаджалася перадаць Польшчы ня толькі Заходнюю, але і Цэнтральную Беларусь разам зь Менскам. Так БССР канчаткова зьнікла б з мапы сьвету.

Сёньня мы апавядаем пра малавядомыя факты рыхтаваньня Рыскага міру 18 сакавіка 1921 году, калі расейскія бальшавікі і палякі таргаваліся за беларускія землі і ўрэшце падзялілі Беларусь між сабой. Прычым, напрыклад, месца жыхарства цешчы аднаго з палітыкаў паўплывала на канчатковую савецка-польскую мяжу.

У кастрычніку 1920 году Беларусь як дзяржава існавала толькі фармальна. Прайшло амаль два гады з таго часу, як у этнічных межах абвясьцілі Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку Беларусь. Геаграфічныя абрысы першай савецкай беларускай дзяржавы амаль цалкам супадалі зь межамі БНР. Але з таго часу ўсходнія губэрні разам зь Віцебскам, Гомлем, Магілёвам і Смаленскам забралі ў склад РСФСР. Літве перадалі паўночна-заходнюю Беларусь разам зь Вільняй, Горадняй, Лідай, Ашмяной і Браславам. Такім чынам толькі дэ-юрэ тэрыторыя Савецкай Беларусі за няпоўныя два гады скарацілася ўтрая.

Аднак так краіна выглядала толькі на мапе.

Папраўдзе Беларусь была яшчэ меншай. У першыя дні кастрычніка 1920 году роўна пасярэдзіне Беларусі спыніліся баі паміж паміж польскімі легіёнамі і Чырвонай арміяй. Ішоў другі год савецка-польскай вайны, асноўныя дзеяньні якой адбываліся на тэрыторыі Беларусі.

У гэты час у Рызе ідуць мірныя перамовы паміж палякамі і расейцамі. Яны абмяркоўваюць будучую савецка-польскую мяжу. Пры гэтым беларускую дэлегацыю да ўдзелу ў гэтых перамовах не дапусьцілі.

1 кастрычніка 1920 году, Рыга, палац Чарнагаловых. Позна ўвечары чацьвёра мужчын сярэдняга веку, у цёмных сурдутах і гальштуках, сабраліся ў невялікай залі на таемную сустрэчу. Хутка і без дыпляматычных цырымоніяў яны вырашылі, якім будзе савецка-польскі мір і дзяржаўныя межы ў выніку гэтага міру.

Кіраўнікі польскай і расейскай дэлегацый, якія вызначалі межы Беларусі ў 1920-1921 гадах. Адольф Ёфэ (зьлева) і Ян Домбскі

Менавіта гэтыя людзі вырашылі лёс міжваеннай Беларусі і правялі дзяржаўную мяжу, якая на наступныя 19 гадоў разрэзала Беларусь на дзьве часткі.

З аднаго боку стала сядзелі кіраўнік расейскай дэлегацыі, адзін з улюбёных дыпляматаў Леніна Адольф Ёфэ з сакратаром Іванам Лорэнцам. З другога – кіраўнік польскай дэлегацыі Ян Домбскі з сакратаром Аляксандрам Ладасем. Але яны тут толькі прадстаўлялі сваіх кіраўнікоў, з кім амаль штодня раіліся і атрымлівалі інструкцыі праз тэлеграф: Уладзіміра Леніна ды маршала Юзэфа Пілсудзкага.

Палац Чарнагаловых у Рызе, дзе праходзілі перамовы

Гадзіньнік на момант пачатку першай сустрэчы паказваў 22.10. Размова ішла на нямецкай мове, якою выдатна валодалі ўсе чацьвёра, бо атрымалі нямецкую або аўстрыйскую адукацыю.

Адольф Ёфэ (1883–1927) — нарадзіўся ў Сімферопалі ў сям’і купца-мільянэра. Вучыўся ў Бэрлінскім і Цюрыхаўскім унівэрсітэтах. Быў сярод ключавых фігураў савецкай дэлегацыі пры заключэньні Берасьцейскага міру, паводле якога бальшавіцкі ўрад пагадзіўся перадаць Нямеччыне захад Горадзенскай губэрні, а Ўкраіне – усё Палесьсе ад Берасьця да Гомля.

У студзені—лютым 1919-га кіраваў перадачай у склад РСФСР Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай губэрняў, якія былі часткамі абвешчанай Савецкай Беларусі.

У траўні 1920-га ўзначальваў расейскую дэлегацыю на мірных перамовах зь Літвой, у выніку якіх ад Беларусі адрэзалі паўночна-заходнія тэрыторыі ўключна з Горадняй, Лідай, Ашмяной.

Ян Домбскі (1880–1931) — нарадзіўся ў ваколіцах Львова (на тэрыторыі тагачаснай Аўстра-Вугоршчыны), скончыў Львоўскі ўнівэрсытэт. Да Першай сусьветнай вайны працаваў парлямэнцкім карэспандэнтам газэты «Кур’ер Львоўскі» ў Вене. Адзін са стваральнікаў Польскай народнай партыі. У 1919–1931 гадах быў дэпутатам польскага Сэйму.

Пасьля падпісаньня Рыскага міру ў 1921 годзе кароткі час узначальваў МЗС Польшчы.

На той час усё яшчэ быў шанец, што Беларусь можа застацца непадзеленай і нават незалежнай. Бо і палякі, і бальшавікі прызнавалі права нацыяў на самавызначэньне і выказваліся за незалежную Беларусь, якая выконвала б ролю буфэра паміж дзьвюма буйнымі варожымі дзяржавамі.

Юзэф Пілсудзкі падчас савецка-польскай вайны ў 1920 годзе

Аднак бачаньне «буфэру» ў кожнага было сваё. Для расейскіх бальшавікоў гэта былі марыянэткавыя савецкія рэспублікі пад поўным кантролем Масквы. Для Польшчы «буфэры» мелі сэнс толькі ў выпадку, калі б там не было расейскіх войскаў. Тут і ніжэй прыводзім урыўкі з успамінаў Яна Домбскага ў кнізе «Рыскі мір», выдадзенай у 1931 годзе ў Варшаве.

А вось як пераказвае гэты ж фрагмэнт сакрэтных перамоваў, спасылаючыся на сваю гутарку зь Ёфэ, Аляксандар Чарвякоў. Ён як прадстаўнік ураду БССР быў у тыя дні ў Рызе і інфармаваў сваё менскае кіраўніцтва пра тое, як праходзяць перамовы. Але на самыя перамовы Чарвякова не дапусьцілі.

Зь ліста Чарвякова ад 3 кастрычніка 1920 году:

«…Дзеля самавызначэньня Беларусі неабходна, на думку польскага боку, вывесьці польскія войскі на 25 вёрстаў на захад ад заходняй мяжы Беларусі, а чырвоныя войскі на 25 вёрстаў на ўсход ад усходняй этнаграфічнай мяжы Беларусі (г. зн. уключна зь Віцебскай, Магілёўскай, Смаленскай губ.) – і правесьці плебісцыт. На гэта польскі бок гатовы, калі яго патрабаваньне аб межах ня будзе прынятае. Гэтае пытаньне пастаўлена ўльтыматыўна – ці плебісцыт ва ўсёй Беларусі, ці – ніякіх размоваў аб самавызначэньні народаў – і разьдзел Беларусі. (Пра гэта паседжаньне мне казаў Ёфэ).

На маё пытаньне, а якая ж пры гэтым роля самой Беларусі, ён адказаў, што для яго цяпер самае важнае пытаньне – становішча на фронце, і калі становішча на фронце настолькі дрэннае, то трэба заключыць мір, чаго б тое ні каштавала».

Аляксандар Чарвякоў

Бальшавікі сьпяшаліся заключыць мір з Польшчай як найхутчэй. На гэта ў іх была свая прычына. У гэты самы час Чырвоная армія ваявала супраць белых на поўдні Расеі і ў Крыме. Каб уратаваць бальшавіцкі рэжым, Ленін мусіў перакінуць усе сілы на барацьбу зь белым генэралам Пятром Урангелем. А таму баявыя дзеяньні на савецка-польскім фронце трэба было скончыць.

Генэрал Урангель (па цэнтры). Дзеля барацьбы зь ім Ленін сьпяшаўся заключыць мір з Польшчай як найхутчэй

Ленін, відавочна, разьлічваў, што лёс Рыскага міру будзе прыблізна такім жа, як і лёс Берасьцейскага міру зь Нямеччынай. То бок што мяжа будзе часовай, і як толькі бальшавікі ўзмоцняцца, яны рушаць на захад і захопяць Польшчу.

Вернемся на перамовы ў Рыгу. Усяго за адзін тыдзень бальшавікі пагадзіліся перанесьці савецка-польскую мяжу на 250 км на ўсход -- ад Горадні да Менску. Яшчэ 24 верасьня расейская дэлегацыя прапаноўвала разьмежаваньне, якое амаль супадала з сучаснай беларуска-польскай мяжой. Гэта лінія ад упадзеньня Сьвіслачы ў Нёман (25 км на паўднёвы ўсход ад Горадні) – Белавежа – Каменец.

Але якраз у тыя дні працягвалася Нёманская апэрацыя, легіёны Пілсудзкага занялі Слонім, Баранавічы і Пінск і рухаліся далей на ўсход.

Для польскага боку на гэты момант было відавочна, што Масква ва ўмовах сваіх татальных няўдачаў на фронце пойдзе і на куды большыя саступкі. Чырвоная армія панічна ўцякала. Колькасьць дэзэртыраў вымяралася сотнямі тысяч.

2 кастрычніка польская дэлегацыя абмяркоўвала, якія новыя тэрыторыі запатрабаваць ад Масквы. Пасьля доўгіх дэбатаў пагадзіліся на лінію Лунінец – Вялейка – Дзісна да Дзьвіны.

Як піша Домбскі, бурную дыскусію выклікала пытаньне, ці ўключаць у склад Польшчы Менск. Думкі падзяліліся. Прадстаўнікі сацыялістаў Камянецкі і Васілеўскі былі за тое, каб забраць Менск разам з усімі шасьцю паветамі, што складалі тады БССР. Гэтую ідэю падтрымліваў і Домбскі. Адбылося галасаваньне. За ўключэньне Менску і Меншчыны прагаласавалі трое, супраць – шасьцёра. Адзін устрымаўся.

Удзельнік перамоваў Станіслаў Грабскі пазьней згадваў, што польская дэлегацыя вымушана была выбіраць, у якім кірунку пашыраць межы – на поўдні і ўсходзе, з далучэньнем Камянца-Падольскага і Менску, ці на поўначы, з далучэньнем Дзісны і Вялейкі. І ўрэшце аддалі перавагу пашырэньню межаў на поўначы, бо дзісенска-вялейскі калідор злучаў Польшчу з Латвіяй і адрываў Расею ад Літвы. Уключаць жа Менск і Меншчыну палякі не захацелі, каб не ствараць «іншанацыянальны кантон, сфэдэралізаваны з Польшчай».

Кіраўнік польскай дэлегацыі Ян Домбскі зафіксаваў у сваіх успамінах, як бальшавіцкая дэлегацыя без аніякіх спрэчак аддала Польшчы ўсе тэрыторыі, якія прасілі палякі.

З успамінаў Домбскага пра сакрэтныя перамовы зь Ёфэ 2 кастрычніка 1920. 18.00:

Домбскі: Адразу назаву лінію, ад якой у кожным разе адступіцца ўжо не змагу. Тая лінія (разгортвае мапу і паказвае на ёй) павінна пралягаць больш-менш наступным чынам: Збруч – Роўна – Сарны – Лунінец -- на захад ад Менску – Дзісна і Вялейка да Дзьвіны. Натуральна, чыгунка павінна быць належным чынам забясьпечана.

Ёфэ просіць удакладніць гэтую лінію, а таксама праясьніць, што маецца на ўвазе пад забесьпячэньнем чыгункі Роўна – Сарны – Лунінец. Уяўляе сабе, што забесьпячэньне лініі складае 3-4 кілямэтры. Ці колькі?

Домбскі: Чыгунка Роўна – Сарны – Лунінец – Баранавічы павінна цалкам належаць Польшчы і быць забясьпечана паласой тэрыторыі прынамсі 30-40 кілямэтраў на ўсход… Далей на поўнач мяжа ішла б уздоўж мяжы паветаў Вялейка і Дзісна так, каб Польшча здабыла калідор і супольную мяжу з Латвіяй.

Кніга з успамінамі Яна Домбскага

Ёфэ просіць удакладніць, дзе больш-менш павінна пралягаць мяжа пад Менскам. Домбскі называе Койданава як прапанаваны памежны пункт. У адказ Ёфэ кажа, што для Расеі будзе вельмі цяжка прыняць гэтую прапанову Польшчы, што яму патрэбныя 2-3 дні, каб атрымаць адказ з Масквы.

У сапраўднасьці Масква пасьпешліва прыняла ўсе польскія прапановы і паслухмяна аддала ўсе тэрыторыі, якія запатрабаваў польскі бок, — толькі дзеля таго, каб як найхутчэй спыніць баявыя дзеяньні і сканцэнтравацца на барацьбе зь белымі на поўдні.

Чырвоныя дыпляматы не трымаліся ні за гарады, ні за вёскі. Падчас перамоваў адзін з польскіх дэлегатаў папрасіў пакінуць вёску на польскім баку, хоць яна мела адысьці да саветаў. Маўляў, там жыве любімая цешча. Савецкія дэлегаты тут жа пагадзіліся перарысаваць лінію мяжы так, каб і цешча, і ўся вёска апынуліся ў Польшчы. Пра гэта пісаў гісторык Анатоль Грыцкевіч у сваёй кнізе «Западный фронт РСФСР 1918–1920. Борьба между Россией и Польшей за Белоруссию».

Польскія вайскоўцы ў Менску 15 кастрычніка 1921 года

Ужо 4 кастрычніка польскія прапановы разглядалі ў Маскве. Нягледзячы на пэўны супраціў, большасьць выказалася «за».

Праўда, дамову падпісалі больш як праз тыдзень — 12 кастрычніка. Падпісаньне адклалі на просьбу польскага генэральнага штабу, які хацеў часова захапіць Менск. Навошта яму гэта спатрэбілася? Выявілася, што польская вайсковая выведка, адступаючы зь Менску ў ліпені 1920 году, забыла ў тайніку архівы са сьпісамі сваёй агентурнай сеткі ў бальшавіцкай Расеі. Менск палякі сапраўды захапілі — на два дні, 15–17 кастрычніка. І гэта было зроблена ўжо пасьля падпісаньня мірнай дамовы!

Апошняя старонка Рыскай дамовы зь пячаткамі і подпісамі

Канчатковы мір паміж Польшчай і савецкай Расеяй быў падпісаны толькі празь пяць месяцаў — 18 сакавіка 1921 году. Але ніякіх прынцыповых зьменаў за гэты час не адбылося. Беларусь засталася падзеленай так жа, як гэта вырашылі ў Рызе падчас сваіх таемных сустрэчаў Ёфэ і Домбскі на пачатку кастрычніка 1920-га.

У выніку мапа савецкай Беларусі на 12 кастрычніка 1920 года ўяўляла сабой абрубак колішняй Менскай губэрні — 52,3 тыс. кв км. Гэта ў 6 разоў меней за Савецкую Беларусь узору 1919 году і ў чатыры разы меней за цяперашняю тэрыторыю Рэспублікі Беларусі. Пад Ракавам пачыналася Польшча, за Барысавам — савецкая Расея.

Беларуская карыкатура на Рыскі мір, 1921 г

«Далі шэсьць паветаў — дзякуй і за гэта», — з горкай іроніяй напісаў тады Янка Купала.

Тым ня менш тое, што гэтае маленнечкае марыянэткавае ўтварэньне захавалася, што яно ня зьнікла з мапы падчас савецка-польскай вайны і наступнага гандлю паміж Масквой і Варшавай за тэрыторыі (а зьнікнуць магло!) — пакідала наступным пакаленьням беларусаў шанец, што для Беларусі яшчэ надыдуць іншыя часы і мапа яе будзе зусім іншай.