Позьняй восеньню 1940 году чорную «Эмку» кіраўніка Вілейскай вобласьці Івана Клімава часта можна было бачыць у памежных зь Літвой раёнах — то ў Сьвянцянах, то ля Адуцішкаў, то пад Ашмянамі. Езьдзіў ён не адзін — побач заўсёды быў нехта зь літоўскіх таварышаў — кіраўнікоў Літвы, якая два месяцы таму была далучана да СССР. Некалькі разоў у такіх паездках кампанію Клімаву складаў першы сакратар ЦК КП(б) Літвы Антанас Сьнечкус.

Мясцовыя жыхары, назіраючы за гэтымі рэдкімі на той час картэжамі бальшавіцкіх бонзаў, здагадваліся: вырашаўся лёс іхных вёсак і мястэчак. Савецкія газэты яшчэ ў жніўні 1940 году паведамілі: адначасова з далучэньнем Літвы да СССР ёй будзе перададзены шэраг беларускіх тэрыторый на поўначы Вілейскай і Баранавіцкай абласьцей. Якіх? Застанецца твая вёска ў Беларусі ці апынецца раптам у Літве — гэта ў тыя дні залежала выключна ад таварышаў Клімава і Сьнечкуса.

Даведка:

Іван Клімаў (1901–1991) нарадзіўся ў вёсцы Касьцюкоўка на Магілёўшчыне. З 1931-га — у апараце ЦК КП(б) Беларусі. У верасьні 1939-га быў накіраваны ў Вільню — галоўным упаўнаважаным у справе стварэньня дзяржаўнай адміністрацыі на акупаванай Чырвонай арміяй тэрыторыі Заходняй Беларусі. Спрычыніўся да палітычных рэпрэсій у Вільні. Рыхтаваўся ствараць і ўзначаліць Віленскі абкам партыі. Пасьля таго як Віленшчыну СССР перадаў Літве, быў прызначаны першым сакратаром Вілейскага абкаму КП(б)Б. Пасьля вайны доўгі час быў намесьнікам кіраўніка ўраду БССР, у 1968–1974 — намесьнікам старшыні Прэзыдыюму Вярхоўнага Савету БССР.

Амаль праз сорак год пасьля гэтага, у верасьні 1989-га, я, малады журналіст «Звязды», гутарыў з Іванам Клімавым пра тыя далёкія падзеі ў ягонай шыкоўнай (як на той час) кватэры на вуліцы Захарава, недалёка ад плошчы Перамогі. Клімаву было ўжо пад дзевяноста, але памяць ён захаваў выдатную. Пры гэтым у яго была своеасаблівая манера размаўляць нават з малазнаёмымі людзьмі, па якой няцяжка было пазнаць былога высокапастаўленага функцыянэра сталінскага гарту, які не прывык да пярэчаньняў і непрыемных пытаньняў. Хамаваты, самаўпэўнены, «тыкаў» усім, незалежна ад узросту і ступені знаёмства.

Апавядаў ён шмат цікавага, але часта зазначаў: «Гэта не для друку». У канцы размовы строга папярэдзіў: безь ягонай візы інтэрвію зьявіцца ў газэце не павінна.

Пасьля яшчэ адной сустрэчы з Клімавым у той жа кватэры, назіраючы, як чырвоны аловак асьцярожнага Івана Фролавіча бязьлітасна выкрэсьлівае цэлыя кавалкі самых цікавых фрагмэнтаў, я быў моцна расчараваны. Ніжэй пакажам, як інтэрвію выглядала ў апублікаваным выглядзе ў «Зьвязьдзе», а якія часткі былі выкрасьленыя і ня трапілі ў друк.

Інтэрвію з Іванам Клімавым у «Звяздзе» (націсніце на фота, каб пабачыць артыкул цалкам)

Паводле Клімава, яшчэ да пачатку перамоваў ён атрымаў ад кіраўніцтва ЦК КП(б)Б інструкцыю: літоўскіх таварышаў не дражніць і ня крыўдзіць, за вёскі, на якія яны прэтэндуюць, асабліва не трымацца. Літва толькі што ўступіла ў склад СССР, і яе новаму камуністычнаму кіраўніцтву трэба паказаць свайму насельніцтву, наколькі яно карыстаецца аўтарытэтам у Маскве. Тым больш што мяжа гэтая толькі адміністрацыйная: ня мае вялікага значэньня, у які савецкі рэгіён уваходзіць тая ці іншая вёска.

Зь мясцовым насельніцтвам ніхто ня раіўся і іхнай думкі не пытаўся. Не было і дакладных зьвестак пра тое, які нацыянальны склад паселішчаў, што перадаваліся Літоўскай ССР, колькі там літоўцаў, а колькі беларусаў. На гэта не было часу. Дый асаблівай патрэбы ў тым не было: партыйныя дырэктывы не абмяркоўваліся.

Клімаў успамінаў, што тыя сумесныя памежныя паездкі па засьнежаных беларускіх вёсках заканчваліся, як правіла, шчодрымі сяброўскімі застольлямі, падчас якіх «мацавалася беларуска-літоўская дружба». За чый кошт былі тыя банкеты — Іван Клімаў у 1989 годзе ўжо ня памятаў. Ці не хацеў казаць.

Вядома, Клімаў і Сьнечкус вызначалі толькі дэталі: апынуцца тыя ці іншыя беларускія вёскі, хутары, лясы на літоўскім баку — ці ўсё ж застануцца на беларускім. Прынцыповае рашэньне пра шчодры падарунак новай савецкай рэспубліцы за кошт беларускіх земляў прымалася, канечне ж, у Крамлі. І адбывалася гэта ўлетку 1940 году, калі ўжо было вядома, што Літва страціць сваю незалежнасьць.

Імкнучыся крыху падсаладзіць гэтую горкую мікстуру, Масква распрацавала такі сцэнар: адначасова з пазбаўленьнем Літвы незалежнасьці перадаць ёй у якасьці падарунка частку паўночных тэрыторый БССР. Тым больш што літоўскія таварышы ў гэтым пытаньні былі вельмі настойлівыя і пры кожным зручным выпадку нагадвалі пра Маскоўскую дамову 1920 году, паводле якой паўднёвая мяжа Літвы ўвогуле павінна была праходзіць па Нёмане.

З выступу П. Панамарэнкі 3 жніўня 1940 году на сэсіі Вярхоўнага Савету СССР:

«Ва ўсясьветнай гісторыі не было іншага такога прыкладу, каб вялікая магутная дзяржава па ўласнай волі аддавала малой дзяржаве такі вялікі горад (Вільню ў кастрычніку 1939 году. — РС). Тым ярчэй гэты факт дэманструе міралюбнасьць і дружбу вялікай савецкай дзяржавы». (...)

«Урад і Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету БССР, а таксама ЦК КП(б)Б уносяць прапанову аб далучэньні да Літоўскай ССР Сьвянцянскага раёну і часткі тэрыторыі зь пераважным літоўскім насельніцтвам Відзаўскага, Гадуцішкаўскага, Астравецкага, Воранаўскага, Радунскага раёнаў, якія знаходзяцца цяпер у складзе Вілейскай і Баранавіцкай абласьцей Беларускай ССР». (Бурныя, доўга не змаўкаючыя аплядысмэнты. Усе дэпутаты ўстаюць. Воклічы на літоўскай мове ў гонар таварышаў Сталіна, Молатава, Варашылава.)

Панцеляймон Панамарэнка

У 1939-м БССР перадала Літве Віленскі край, і ўжо праз год — яшчэ частку памежных раёнаў

Панцеляймон Панамарэнка ў далейшым ня надта любіў успамінаць гэты эпізод сваёй біяграфіі, які зусім ня ўпісваўся ў вобраз «зьбіральніка беларускіх земляў», які яму яўна імпанаваў. Аднак у апублікаваных адзінаццаць год таму дзёньніках былога кіраўніка БССР ёсьць згадка пра той дзень зь цікавымі дэталямі.

Адметная дэталь: у агучаным на сэсіі ВС СССР Панамарэнкам сьпісе тэрыторый, якія прапаноўвалася перадаць Літве, фігуравалі раёны толькі дзьвюх абласьцей — Вілейскай і Баранавіцкай. А ў канчатковым выніку ў складзе Літвы апынуліся і Друскенікі з прылеглымі землямі (а гэта ўжо тэрыторыя Беластоцкай вобласьці, пра якую пачаткова ўвогуле ня згадвалася). Прычым Друскенікі былі найбольш каштоўнай для Беларусі стратай з усіх перададзеных Літве земляў. Ужо тады гэта быў вядомы курорт з выдатнай інфраструктурай. На пачатку 1940-га ўрад БССР уклаў у ягонае разьвіцьцё немалыя сродкі. Вядома таксама, што Панамарэнка асабліва даражыў гэтым горадам.

Чаму ж так сталася, што той самы Панамарэнка, які паўгода таму цьвёрда адстойваў беларускія інтарэсы ў спрэчцы з Хрушчовым за Палесьсе, так лёгка аддаў, на дадатак да тэрыторый вакол Сьвянцянаў і Салечнікаў, яшчэ і Друскенікі?

Указальнік на Друскенікі ў вёсцы Парэчча, за некалькі кілямэтраў ад сучаснай мяжы Беларусі і Літвы

Ва ўспамінах самога Панамарэнкі адказу на гэтае пытаньне няма. Але верагодны адказ можна знайсьці ў стэнаграме паседжаньня бюро ЦК КП(б)Б, якое адбылося 26 верасьня 1940 году і на якім абмяркоўвалі якраз праект усталяваньня дакладнай мяжы з савецкай Літвой. У стэнаграме зафіксаваная наступная фраза Панамарэнкі: «Калі таварыш Сталін спытаў, што вы зьбіраецеся перадаць, ён казаў так: калі мы даведаемся, што там шмат літоўцаў, а вы не перадасьцё, мы вас тады пакараем».

Урэшце перадалі і тыя паселішчы, дзе было шмат літоўцаў, і тыя, дзе зусім мала. Чаго ня зробіш са страху...

Хрушчову ці Сьнечкусу Панамарэнка мог пярэчыць, Сталіну — не.

Цяжка сказаць, калі было прамоўленае пагрозьлівае папярэджаньне Сталіна: ці ў той вечар 3 жніўня, калі ён паіў Панамарэнку віном з рога, ці крыху пазьней. У кожным разе, калі ў 1939 годзе дзякуючы Сталіну Беларусь захавала за сабой Берасьцейшчыну, то ў 1940-м празь яго ж Літва за кошт Беларусі пашырыла свае межы на поўдні. Сталінская прыхільнасьць была зьменлівая: ніводзін зь ягоных фаварытаў ня быў упэўнены, што ласка правадыра ня зьменіцца апалай.

У выніку «ўдакладненьня мяжы» тэрыторыя Беларускай ССР у лістападзе 1940 году стала меншай на 2646 квадратных кілямэтраў, а насельніцтва скарацілася на 76 тысяч чалавек. Гэта параўнальна з тэрыторыяй і насельніцтвам двух такіх раёнаў сёньняшняй Беларусі, як Смалявіцкі. Ад яе былі адрэзаныя значныя плошчы ўздоўж трох участкаў мяжы — у раёне Друскенікаў, Салечнікаў і Сьвянцянаў. Менавіта тады ў абрысах Беларусі недалёка ад Воранава зьявіўся літоўскі «апэндыкс». Літоўскі бок настаяў, каб вёска Дзявянішкі з ваколіцамі, з трох бакоў акружаная беларускімі паселішчамі, была ўключаная ў склад Літоўскай ССР.

Міне яшчэ паўстагодзьдзя — і тыя адміністрацыйныя межы, якія беларускія камуністычныя кіраўнікі на загад крамлёўскіх правадыроў так лёгка пераносілі на страту сваёй рэспубліцы, аддаючы тэрыторыю суседзям дзеля мітычных «інтэрнацыянальных інтарэсаў», стануць паўнавартаснай дзяржаўнай мяжой: з калючым дротам і кантрольна-сьледавой паласой, зь візавым рэжымам і памежнымі пераходамі.

Праўда, сам Іван Клімаў гэтага ўжо ня ўбачыў. Ён памёр 9 кастрычніка 1991 году, за два месяцы да распаду СССР.