Лінкі ўнівэрсальнага доступу

«Ад астрогу няма перасьцярогу». Беларуская мова пра няправы суд і няволю


Беларуская мова пра суд і няволю
Беларуская мова пра суд і няволю

Сьцісла:

  • Зьмест беларускіх прыказак на тэмы суду і пакараньня залежыць ад эпохі. З эпохі Статутаў — мудрасьць нармальнага судовага ўладкаваньня: Які паступак, такая й пакута.
  • А прыказкі пра суд і турму з часоў Расейскай імпэрыі на дзіва актуальныя: Была б сьпíна, дык і вíна знойдзецца.
  • Сталінскія пракуроры ўдакладнілі гэтую тэорыю і практыку: Быў бы чалавек, а артыкул знойдзецца.
  • Беларускія вязьні ратаваліся самаіроніяй: Калі будуць тапіць, то ня будуць вешаць, а калі павесяць, то ня ўтопяць. І праверанай пакаленьнямі мудрасьцю: Калі ня вераць — не бажыся, калі б’юць — не прасіся.
  • Асноўныя беларускія назвы месца ўвязьненьня — турма, астрог, вязьнíца, цямніца. Слова „ізалятар“, скарот ЦІП — эўфэмізмы.
  • У турме — палітычныя вязьні, астрожнікі, арыштанты.
  • Ад слова вязень не ўтвараецца агульнапрыняты фэмінітыў. Палітычная зьняволеная, астрожніца, нявольніца.
  • Вязынка — знакавая для беларускае культуры назва радзімы Янкі Купалы.

У беларускіх прыказках на тэмы судоў і пакараньня па-рознаму адлюстраваліся розныя гістарычныя эпохі.

„...А есьлі бы несправядліве, Божа мя ўбій

Вось адэкватныя выхаваўча-павучальныя прыказкі:

За правінку чэшуць сьпінку
Які паступак, такая й пакута
Каб не было забароны, то б i сьвет не стаяў

Яны пра народнае звычаёвае права і/ці эпоху Статутаў Вялікага Княства, калі мусіў панаваць праўдзівы закон. Судзьдзі тады складалі такую прысягу:

...А як на том справядліве прысягаю, так мі Божа памажы, а есьлі бы несправядліве, Божа мя ўбій.

Судзьдзя аддаваў сваю рэпутацыю і самое жыцьцё ў Божыя рукі. А не на ласку валадара (які «дае» службовую кватэру) ці спакусы.

Пад уладаю Расейскай імпэрыі

А тут ужо судзьдзя — сьляпы выканаўца загаду нішчыць лёсы: Асудзіў — гаршэй, як забіў. І яшчэ:

Чыя віна, таго і кара. На рынку долі ня купіш, а ў судзе праўды ня знойдзеш. Была б сьпíна, дык і вíна знойдзецца.

Бо карная машына жарэ і людзей, адзіная вíна якіх сапраўды толькі сьпíна, г. зн. сам факт іхнага існаваньня. Сталінскія пракуроры ўдакладнілі: Быў бы чалавек, а артыкул знойдзецца.

З альбому „(Не)вясёлыя карцінкі“. 2014
З альбому „(Не)вясёлыя карцінкі“. 2014

Ёсьць і іранічнае: Праўды, як у судзе. І зусім адчайная экзыстэнцыялісцкая самаіронія:

Калі будуць тапіць, то ня будуць вешаць, а калі павесяць, то ня ўтопяць. Усё роўна, ці за адну нагу вісець, ці за дзьве целяпацца.

Магчыма, цяперашнія сядзельцы супакойваюць сябе гэтай іроніяй і векавой народнай мудрасьцю:

Ад астрогу няма перасьцярогу

Гэта калі ў дзяржаве пануе самаўладзтва, а не закон. Дакладней, закон як дышаль.

Дышаль — тоўстая аглобля пры парнай запрэжцы коней або дэталь у плузе. Карацей, інструмэнт, якім можна павяртаць у розныя бакі вялікую канструкцыю.

Моцна паўплывала на мову й мэнтальнасьць масавае зьняволеньне беларусаў усіх станаў у савецкіх лягерох. «Закон — тайга, пракурор — мядзьведзь»гэты спокліч ведалі на 1/6 частцы сьвету ня горш, як «Слава КПСС».

Дарэчы, што да Расеі, то дазволю сабе зьвярнуцца не да фальклёру.

Адзінае адпаведнае месца для сумленнага грамадзяніна ў краіне, дзе рабства дазваляецца і заахвочваецца, — гэта турма (Леў Талстой).

Цяперашнія беларускія сядзельцы маюць вялікіх папярэднікаў. Сядзелі паўстанцы 1831 і 1863 гадоў, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Алесь Гарун, Якуб Колас...

Памятная табліца на доме, дзе трымалі пад арыштам Кастуся Каліноўскага. Вільня, вул. Сьв. Ігната, 11
Памятная табліца на доме, дзе трымалі пад арыштам Кастуся Каліноўскага. Вільня, вул. Сьв. Ігната, 11

У савецкіх лягерох сядзелі Аляхновіч, Дубоўка, Геніюш, Пушча, браты Гарэцкія, а. Адам Станкевіч… За палякамі сядзелі Рак-Міхайлоўскі, Мятла, Валошын, Тарашкевіч и Антон Луцкевіч (якіх потым НКВД кінуў у савецкія вязьніцы і там забіў)... На віленскіх Лукішках пры розных уладах сядзелі Кастусь Каліноўскі, Максім Танк, Міхась Машара, Валянцін Таўлай, Вінцэнт Гадлеўскі, Рыгор Шырма... А раней у Вільні сядзеў Міцкевіч.

Сядзелі ўсе. І сядзяць. Але пакуты ня марныя. Іх аблягчае, ім надае сэнс і мудрасьць беларускае мовы: „Калі ня вераць — не бажыся, калі б’юць — не прасіся“.

Турма, астрог, вязьнíца

Лаўрэн Зізані перакладае ў „Лексісе“ (1596 год) царкоўнаславянскае „узилище“ словам вязеньне і нават выразам „вясёлая іздэбка“ (= істопка, пакой — аптымісты былі тагачасныя людзі).

У клясыкаў лексыкаграфіі ХХ стагодзьдзя С. Некрашэвіча і М. Байкова — сынонімы турма, астрог, цямніца, а яшчэ вязьня.

Але апошняе слова не прыжылося. У беларускай літаратурнай мове важным словам стала вязьнíца. Так называлі і называюць розныя месцы зьняволеньня — напрыклад, кельлю былога кляштара ў Вільні, які расейцы ператварылі ў турму і трымалі там маладога Адама Міцкевіча і яго сяброў-філяматаў.

Камэра («кельля») Конрада, месца дзеі «Дзядоў» Міцкевіча
Камэра («кельля») Конрада, месца дзеі «Дзядоў» Міцкевіча

Таксама шырока чуваць слова астрог, значэньне якога даўно перасягнула колішняе — 'месца, агароджанае парканам з завостраных калоў'. У 1908 годзе, падчас зьняволеньня за арганізацыю настаўніцкага зьезду, Якуб Колас піша:

Канстытуцыю далі,
Адчынілі дзверы,
І... ў
астрог нас павялі,
І таўкуць без меры.

„Няславы астрожнай“ хоча ўнікнуць Вітаўт Парфяновіч, які ў 1864 годзе здрадзіў на допыце сябрам-паўстанцам:

З кім я зьвязаўся, чаго я хацеў?
Як я дайшоў да няславы астрожнай?
Слушна сказаў мне палкоўнік вяльможны:
Нізка упаў, бо высока ляцеў. (...)

Я ж адпрацую, я ўсё замалю,
Новаю верай і праўдай сагрэты.
Што вы сказалі, палкоўнік, на гэта?
Рады старацца
за ваша „Хвалю!“

(Сяржук Сокалаў-Воюш. Споведзь Вітаўта Парфяновіча самому сабе перад абразамі. 1985)

У беларускай мове ХІХ стагодзьдзя было багата народных назваў турмы: цямніца, бакшта і вежа, капцёлка, западка і катух — усе ў пераносным значэньні. А як каротка называць акрэсьцінскія завядзенія: прымальнік-разьмеркавальнік? цэнтар ізаляцыі? Ня варта гуляць у фальшывыя эўфэмізмы: нават для «адміністрацыйных» зьняволеных турма і ёсьць турма. Вязьніца. Астрог. Так лепш, чым сюсюкаць савецкімі абрэвіятурамі накшталт ЦІП.

Завулак Акрэсьціна. Менск
Завулак Акрэсьціна. Менск

Вязень, калоднік, цямнічнік, астрожнік

Старабеларуская мова ведала словы вязень, вязёны, нявольнік. З справаздачы пра бюджэт Магілёва за 1697 год: „...Далі Петраку пляцоваму [= вартаўніку], што вязьняў шклоўскіх сьцярог, залатых два. Але тыя шклоўскія вязьні ўчынілі сапраўдныя злачынствы, таму іх і вартаваў пільны Пятрок.

Калі Беларусь стала калёніяй Расейскай імпэрыі і шматлікія беларусы трапілі ў расейскія турмы ды на катаргу, у беларускую мову прыйшлі турэмныя русыцызмы. Так, расейскае „арестант“ аформілася адпаведна традыцыям беларускае мовы — арыштант ці наагул рыштант і рыштанец (а лацінізмы арышт, арыштаваць у нас ужываліся вельмі даўно).

Алесь Бяляцкі, ляўрэат прэміі імя Францішка Аляхновіча за твор, напісаны ў зьняволеньні
Алесь Бяляцкі, ляўрэат прэміі імя Францішка Аляхновіча за твор, напісаны ў зьняволеньні

У народнай мове асноўным заставалася слова вязень. У слоўніку І. Насовіча (1870) — яшчэ і калоднік, цямнічнік. У М. Байкова і С. Некрашэвіча (1926) — астрожнік.

Як называць жанчын — палітычных зьняволеных

У старабеларускай мове слова, каб назваць увязьненую жанчыну, знайсьці няпроста — хіба што паланянка, паланеніца (але ж трохі іншае значэньне). Відаць, у ВКЛ такая практыка, скіраваная на сваіх жа грамадзянак, была нячастая.

Але ў варунках Расейскай імпэрыі і бальшавіцкай улады такі фэмінітыў спатрэбіўся. Вацлаў Ластоўскі, падбіраючы ў сваім „Расійска-крыўскім (беларускім) слоўніку“ адпаведнік слову „узница“, не знайшоў лепшага варыянту, як вязьнíца, хоць у яго ж вязьнíца — пераклад рас. „тюрьма“, „карцер“, „кутузка“.

У пасьляваенных савецкіх слоўніках ёсьць варыянт зь іншым націскам — „вя́зьніца“, відаць, пад уплывам рас. „ýзница“, але ён не пашырыўся. Былі спробы ўтварыць інакшыя варыянты фэмінітываў да слова вязень, напр. „вязьнеўка“, але і яны засталіся экспэрымэнтальнымі.

Надзея Дземідовіч, былая астрожніца ГУЛАГу, 13 траўня 2014 г.
Надзея Дземідовіч, былая астрожніца ГУЛАГу, 13 траўня 2014 г.

Аднак няма патрэбы падбіраць фэмінітыў менавіта да слова вязень. На практыцы ўжываюцца натуральныя для беларускае мовы і зафіксаваныя ў тэкстах варыянты:

(палітычная)нявольніца
астрожніца (слова ўжывала Надзея Дземідовіч, беларуская дзяячка, зьняволеная ў ГУЛАГу)
арыштантка

Урэшце, палітычная зьняволеная. Зь іх і варта выбіраць патрэбнае слова — пакуль, на жаль, ёсьць такая патрэба.

Вязынка — радзіма Купалы

Ці можна называць зьняволеную жанчыну „вязынкай“? Думаю, што не. Гэтаму ёсьць дзьве прычыны. Адна ўнутрымоўная, словаўтваральная: беларускія фэмінітывы не ўтвараюцца суфіксам -ынк-, а словаў „вязын“, „вязына“ ці то „вязыніць“ няма.

Гуканьне Вясны. Вязынка, 24 сакавіка 2019 г.
Гуканьне Вясны. Вязынка, 24 сакавіка 2019 г.

Другая прычына — нацыянальныя каштоўнасьці. Фальварак Вязынка — радзіма вялікага нацыянальнага паэта Янкі Купалы. Сучасныя вёска і Купалаўскі мэмарыяльны запаведнік Вязынка — мэта паломніцтва ўсіх, хто шануе беларушчыну. Вязынка свабодалюбнага Купалы апетая ў вершах, слова заведама станоўчае.

Акрамя таго, Вязынка, Вязынь, Повязынь — назвы некалькіх іншых беларускіх паселішчаў. Паходзяць яны ад імя рэчкі Вязынка (Вязынь), якое ці ад вязаў, ці ад дубоў (балцкая вэрсія этымалёгіі), але нічога супольнага з увязьненем ня мае.

«Па-беларуску зь Вінцуком Вячоркам» — аўтарская рубрыка, дзе ацэнкі і меркаваньні не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.

  • 16x9 Image

    Вінцук Вячорка

    Нарадзіўся ў Берасьці ў 1961. Як мовазнаўца вывучаў мову выданьняў Заходняй Беларусі міжваеннага часу, ініцыяваў сучаснае ўпарадкаваньне беларускага клясычнага правапісу, укладаў беларускія праграмы і чытанкі для дашкольных установаў. Актыўны ўдзельнік нацыянальнага руху, пачынаючы з "Майстроўні" і "Талакі" 1980-х. Аўтар і ўкладальнік навукова-папулярных тэкстаў і кніг, у тым ліку пра нацыянальную сымболіку.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG